Jiyana Ehmedê Xanî | Ehmedê Xanî’nin Hayatı

Dibêjin ku di bihûştê de dareke bi navê Tûba heye. Dare ku bi xêr û ber, bi bereket û pîroz e. Bi şibandina nivîskar Evdirehman Dur re; Ehmedê Xanî jî dara Tûba ya bihûşta Kurdistan e. Her çiqas ku gihiştina çîroka jiyana Xanî wekî efsaneya teyrê Anka bi esrar û zehmet be jî dîsa navê Xanî û navên berhem û hunerên wî, wek perên rengîn û pîroz yên teyrê Tawis li her derê weşiyane û gihiştine me. Bapîrê Xanî Ristem Begê eşîra Xanî, ji herema Colemergê bi koçberî  çûye Bazid ê ku îro navçeya Agirî ye. Cihê tirba Xanî ye. Nakokî û fikrên cûda hebin jî bi baweriya piraniya lêkolîner û wêjenasan; Xanî di sala 1950’an de ji dayik bûye û 1707’an de jî çûye ser dilovaniya xwe.

Xanî vê yekê di berhemên xwe de wiha tîne ziman;

Lewra ku dema ji xeyb fek bû

Tarîx hezar û şêst û yek bû

Dîroka “fekbûna ji xeybê” yanî “xelasbûnê jî nediyariyê” bi dîroka salnameya Hîcrî 1061 e. Û bi dîroka mîladî dibe 1650 an jî 1651 û ev dîrok wekî salbûna Xanî tê zanîn.

Ehmedê Xanî di 14 salî de dest bi nivîsê kiriye. Xanî di 14 saliya xwe de berhema xwe ya “Mem û Zînê” nivîsiye û di navbera 30 salî de vî berhemê qedandiye. Xanî dema ku “Mem û Zînê” amade kiriye temenê wî 44 bûye.

Îsal gihişte çil û çaran 

Ev pêşrevê gunehkaran

Berî Xanî ji dayik bibe bi 10-15 salan, axa Kurdan bi peymana Qesra Şêrîn di nav Osmaniyan û Safeviyan de hatibû parvekirin. Xanî di rewşeke wisa reş û tarî de tê dinê.

Tasek ji vê ava zelal nadim bi hewzê kewserê

Levhatina qesra şêrîn jê nabînim tu meferê

Piştî roja me bû tarî mirin xweş e ji emberê

Xanî li medreseya Muradiyeyê dest bi xwendina xwe kiriye û li dû wê jî çûye Xelat, Bedlîs, Riha, Cizîr, Bexda, Şam û Helebê. Hema li hemû derê welêt û li ciyên wekî Îran, Misir û Stenbolê geriyaye. Li van deran desthilatdarên xwe jî baş naskiriye. Zimanên her sê netewan; Farisî, Tirkî, Erebî û zaravayên Kurdî Kurmancî û Soranî jî baş dizanibû.

Kurmanc ne pir di bêkemal in

Emma di yetîm û bêmecal in

Fi-l cumle ne cahil û nezan in

Belkî di sefîl û bêxwidan in

Ger dê hebûya me îtîfaqek

Vêkra bikira me înqîyadek

Tekmîlê dikir me dîn û dewlet 

Tehsîlê kir me ilm û hîkmet

Berhemên Xanî yên herî navdar; di serî de Mem û Zîn, Eqîdeyên Îmanê, Eqîdeyên Îslamê, Nûbihara Biçûkan û Dîwan in.

Sernameyê name, namê Ellah 

Bênamê wî natemam e wellah

Wisa destpêdike Xanî di berhema xwe yê namdar Mem û Zînê de. Ev berhema zêrîn di nava xwe de gelek tiştên grîng vedişêre. Çanda Kurd û Mezopotamyayê, pesna Xwedê û olê, sîtema ji beg, axa û mîran parastina netew û ziman;

Memê Alan; nîşana gelê Kurd ê dilbirîn

Zîna Zedan; gulîstana xemgîn û rengîn e

Evîna wan; evîna azadîyê ye

Bekoyê Ewan; nîşana fesadîyê ye

Tacdîn; cengvan, şoreşger û şoreşvan e.

Şerha xemê dil bikim fesane

Zîn’ê û mem’ê bikim behane 

Wekî ku em di van hevokan de jî dibînin, Mem û Zîn ne bi tenê çîrokeke evîndarîyê ye. Behanekî nîşana êş û jana gelê Kurd e. Nîşana çand û folklora Kurdî ye. Sîtema pirsgrêkên welat e. Di nava ew qas êş û birînên mezin de Xanî, nifşên pêşerojê jî ji bîr nekirîye û ji bo ku di bin bandora çand û zimanê Erebî nemînin ji bo zarokan pirtûka “Nubihara Biçûkan” nivîsîye. Ev pirtûka ku wekî ferhenga Kurdî-Erebî hatîye nivîsin nîşaneke mezin a welatparêzîyê ye. Dîsa ji bo perwerdehîya zimanê zikmakî ev pirtûk, li her alîyê Kurdistanê de û di medreseyan de wekî pirtûkeke bingehîn dihat jiberkirin. Xanî hê di destpêkê de dibêje ku wî ev pirtûk ji bo zarokên Kurd ên hêjar ji bo bi zimanê xwe yê zikmakî hêsantir hîn bibin nivîsandîye.

Vêk êxistine Ehmê Xanî

Nav lê Nubihara bîçûkan danî

Me ji bo sahibê rewacan

Belkî ji bo piçûkê Kurmancan

Di heremê de Xanî, ji alîye gêl vê pir dihat hezkirin. Ehmedê Xanî wek mînak dihat hesibandin. Û navê wekî “Mele Ehmedê Xanî” “Ehmedê Xanî Efendî” “Hezretî Ehmedê Xanî” “Şêx Ehmedê Xanî” lê hatîye kirin. 

Ev yek di stranên geleriyên heremê de jî xwe eşkere dike. 

Medres çêkir li nava çiya

Xanî gula di nav ewlîya

Resullilah nezer lê da

Medet ya Ehmedê Xanî

Hivzam vekir li vî zemanî

Te li Bazidê mekan danî

Tê zanîn ku her mirov di warê wêje û çandî de di bin bandora kesayetîyên mezin ên berîyê xwe de dimîne. Xanî jî di bin bandora mezinên Kurdan wekî “Elî Herîrî, Feqiyê Teyran û Melayê Cizîrî” de maye. Di helbestên xwe de jî vê diyar kirîye. 

Bîna ve rûha Melê Cizîrî

Pê hey bika Elî Herîrî

Keyfek we bida Feqiyê Teyran

Heta bi ebed bimayî Heyran

Her wiha di felsefeya Xanî de mirov rastî şopên ola zerdeştîyê jî tê. 

Mela xwe jî rengê qewmê zerdeşt

Da ber agir û gazîya xwe rahişt

Xelq vedimale agir bi avê

Ez vedimalim bi agir avê

Xanî wek Celadet Bedirxan jî gotî “derdê miletê xwe ê ker û lal bi ziman kirîye û ew axifandîye.” Û di 56’ê xwe de di sala 1707 de diçe dilovanîya xwe. 

Tirba Ehmedê Xanî jî li berpala bikindahîyeke Bazidê ye. Nezîkê çiyayê Agirîyê ye. Li kêleka qesra Îshak Paşa ye. 

Amadekar: Rojdî û Welat