Meryem Xan Hayatı

Hurşit Baran MENDEŞ tarafından kaleme alınan “Meryem Xan Hayatı Sanatı ve Şarkıları” adlı araştırma kitabını okuduktan sonra meryem xan hakkında internet ortamında yazılıp çizilen birçok bilginin yanlış olduğunu öğrenmiş bulundum. hurşit baran detaylı bir araştırma sonrasında meryem xan’ın hayat hikayesini kaleme almış. doğduğu evden, yürüdüğü yollardan, göç ettiği diyarlara kadar giden hurşit baran meryem xan’ın üvey kızından tutun birçok akrabası ve köylüleri ile görüşmeler gerçekleştirmiş, gerçek hayat hikayesine ulaşmak için yoğun çaba gösterip derlediği bilgileri bizlere, meryem xan sevenlerinin bilgisine sunmuştur. bu değerli emeklerinden dolayı hurşit baran hocama teşekkürlerimi sunuyor onun derlediği bilgiler ışığında meryem xan ile ilgili birkaç notu burda paylaşmak istiyorum.

botanlı `dengbej` meryem xan 1904’te şırnak’ın Güçlükonak (basa) ilçesine bağlı Demirboğaz (Kêrxwer) köyünde heciyê hemo’nun kızı olarak dünyaya gözlerini açmıştır. sanatçı çocukluğunun büyük kısmını kêrxwer (demirboğaz) köyünde ailesi ile birlikte geçirmiştir. daha genç yaşta dengbêjliğe meyletmiş, `botan` bölgesinin meşhur düğünlerinde ve divanlarda dengbêjleri ve yerel sanatçıları büyük bir zevkle dinleyip, `stran` larını tekrarlayıp sonra da ezberleyerek dengbêjliğe ilk adımlarını atmıştır.

meryem xan ailenin üç çocuğundan en büyüğü olarak bilinmekte olup kardeşlerinin ismi yahya ve hüseyin’dir. babası, annesi ve kardeşi hüseyin’in vefatından sonra yahya ile birlikte hayatına devam etmiştir.

babası heciyê hemo 1917’de vefat ettiğinde meryem xan genç bir kızdır. babasının vefatından sonra köyde değirmen bekçiliği yapan kardeşi hüseyin’de genç yaşta kaçakların peşinden gelip köyü basan askerler tarafından katledilir. kısa bir süre sonra annesini de kaybeden meryem xan hem yetim hem öksüz kalır.

henüz 15 yaşında iken kardeşi yahya ile birlikte yaşadıkları köyün hemen karşısındaki tur abdin diyarına bağlı çelik (çêlka eliyê remo) köyüne yerleşirler. meryem xan ilk `kilam`ı `hêlî delal`‘ı burda söylemeye başlar.

meryem xan 1920’de `dargeçit` ilçesine bağlı yoncalı (ziving) köyünden halil inan adlı bir gençle evlendirilir. gönülsüz başlayan ve tartışmalı bir şekilde devam eden evlilikleri yaklaşık 3 yıl sonra boşanma ile sonuçlanır.

meryem xan tur abdinli eşi halil’den ayrıldıktan sonra bütün hayatını sanata adar, her şeyi ona bağlamaya çalışır. genç yaşta tur abdin’den ayrılıp musul vilayetine gider. musul’da sanatından uzak durmaz ve birçok yerde sesi ile varlığını ortaya koyar. `zaxo` da katıldığı bir düğünde hünerini gösterir. düğüne katılanlar arasında bulunan ve musul’da uçak pilotu olan genç bir adam dinlediği sese aşık olur ve bir süre sonra meryem xan’la 1926 yılında evlenir.

meryem xan arap asıllı pilot eşi ile mutlu bir hayat sürerken o sıralarda ingiliz müzik şirketleri bağdat’a gelmiş ve bölgedeki dillerden düşmeyen şarkıları eserleri kayıtlara geçirmek için önemli bir çalışma yapmaktadırlar. bunu öğrenen meryem xan “bağdat’a gidip sesimi kaydedeceğim, sesimi kaydedeyim o an öleyim” diyerek yıllardır hayalini kurduğu arzusunu dile getirmiştir.

meryem xan büyük bir heyecanla ilk plakını 1930’da bağdat’ta çıkarır ve ardından diğer plakları art arda gelir. sanatçının en parlak dönemlerinden biri 1939’da açılan bağdat radyosu’nun kürtçe bölümünün yayın hayatına başladığı dönemdir. bağdat radyosu sanatçı kadrosunu tamamlamak ve devletin himayesinde kadrolu olarak çalışacak yeni ve deneyimli kürt sanatçılar için ses yarışmaları düzenler. birçok kürt halk sanatçısının katıldığı bu önemli yarışma sonucunda meryem xan birincilik ödülüne layık görülür.

meryem xan bağdat radyosunda kadrolu devlet sanatçısı olarak görev aldıktan sonra daha rahat ve aktif bir şekilde sanatsal çalışmalarını yapar. sanatçı bu dönem içinde birçok yeni kürtçe beste yapar. sanatçı bu süreç içerisinde yaklaşık 200’ün üzerinde stran seslendirir.

meryem xan ırak’ın başkenti bağdat’ta 1949’da sevdiklerine veda etti. hayata veda ederken sanatçının yanında dengbêj arkadaşları yer almışlardır.

ruhu şad mekanı cennet olsun.